Φυσικοί κίνδυνοι – Φυσικές καταστροφές
Ο όρος «φυσική καταστροφή» είναι σχετικά παραπλανητικός, διότι υποδηλώνει ότι οι καταστροφές είναι ένα «λάθος της φύσης». Στην πραγματικότητα, τα γεγονότα που νοούνται ως καταστροφές δε γίνονται καταστροφές χωρίς τη συμμετοχή του ανθρώπινου παράγοντα, η οποία συνδέεται με την τρωτότητα που δημιουργείται μέσα από την ανθρώπινη δραστηριότητα, πχ. τον τόπο ή τον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος κατασκευάζει μια κατοικία ή μία κρίσιμη υποδομή. Φυσικά γεγονότα όπως οι τυφώνες, οι πλημμύρες, οι σεισμοί, οι ανεμοστρόβιλοι και άλλα είναι στην πραγματικότητα κίνδυνοι που έχουν τη δυνατότητα να βλάψουν τους ανθρώπους και να καταστρέψουν την ανθρώπινη ιδιοκτησία. Αυτοί οι κίνδυνοι γίνονται καταστροφές μόνο όταν εμφανιστούν σε ευάλωτες κοινωνίες που δεν έχουν / δε βρίσκουν τον τρόπο να αντιμετωπίσουν τους κινδύνους αυτούς.
Ο φυσικός κίνδυνος (natural hazard) είναι μια φυσική διεργασία ή ένα φαινόμενο (πχ. σεισμός, ηφαιστειακή έκρηξη, πλημμύρα, καταιγίδα, ξηρασία, κλπ.) που συμβαίνει στη βιόσφαιρα, το οποίο μπορεί να εξελιχθεί σε καταστροφικό γεγονός και να βλάψει ανθρώπους ή να καταστρέψει ιδιοκτησίες και περιουσιακά στοιχεία. Οι φυσικοί κίνδυνοι έχουν τα ακόλουθα χαρακτηριστικά:
- εκδηλώνονται σε σύντομο χρονικό διάστημα
- τα αποτελέσματά τους είναι άμεσα
- τα αποτελέσματά τους είναι ακούσια
- αντιπροσωπεύουν πιθανές καταστροφές
- δημιουργούν μια κατάσταση έκτακτης ανάγκης
Η φυσική καταστροφή (natural disaster) εμφανίζεται όταν ένας κίνδυνος προκαλεί τρωτότητα και η ζημιά είναι τόσο μεγάλη που η πληγείσα κοινότητα δε μπορεί να ανακάμψει με χρήση των δικών της πόρων. Μια καταστροφή συνεπάγεται σημαντική αποδιοργάνωση στη λειτουργία μιας κοινωνίας, με ευρύτατες ανθρώπινες, υλικές ή περιβαλλοντικές απώλειες.
Θα πρέπει όμως να τονιστεί ότι οι φυσικές καταστροφές δεν είναι και δεν πρέπει να θεωρούνται ως το αναπόφευκτο αποτέλεσμα ενός φυσικού κινδύνου. Συνήθως, οι συνθήκες λειτουργίας μιας κοινωνίας είναι αυτές που δημιουργούν το υπόβαθρο ώστε ένας κίνδυνος να μετατραπεί σε καταστροφή, γεγονός το οποίο είναι συνάρτηση του πόσο καλά ή πόσο κακά μια κοινωνία μπορεί να προσαρμοστεί και να ανταποκριθεί στους κινδύνους που αντιμετωπίζει.
Το 1992, Ο ΟΗΕ όρισε τις φυσικές καταστροφές ως «σοβαρές διαταραχές στη λειτουργία της κοινωνίας, οι οποίες προκαλούν εκτεταμένες ανθρώπινες, υλικές ή περιβαλλοντικές απώλειες που υπερβαίνουν την ικανότητα της κοινωνίας να τις αντιμετωπίζει με ίδιους πόρους». Ο ΟΗΕ, γνωρίζοντας τη σημασία της ενημέρωσης για την πρόληψη και την αντιμετώπιση των φυσικών καταστροφών, με απόφασή του το Δεκέμβριο του 2009 (ψήφισμα 64/200), καθιέρωσε τη 13η Οκτωβρίου ως τη Διεθνή ημέρα μείωσης των φυσικών καταστροφών. Κατά την ημέρα αυτή, διοργανώνονται δράσεις και διάφορες εκδηλώσεις με στόχο την ενημέρωση και ευαισθητοποίηση των πολιτών, αναφορικά με την ελαχιστοποίηση των επιπτώσεων από φυσικές καταστροφές.
Κατηγορίες φυσικών καταστροφών
Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (World Health Organization) και η παγκόσμια βάση δεδομένων για τις φυσικές καταστροφές EM-DAT (Emergency Events Database) ταξινομoύν τις φυσικές καταστροφές στις εξής κατηγορίες:
- Γεωφυσικές, όπως οι σεισμοί, οι ηφαιστειακές εκρήξεις και οι κατολισθήσεις ξηρής μάζας
- Υδρολογικές, όπως οι πλημμύρες και οι κατολισθήσεις υγρής μάζας (πχ. χιονοστιβάδες)
- Μετεωρολογικές, όπως οι θύελλες και οι καταιγίδες
- Κλιματολογικές, όπως οι ακραίες θερμοκρασίες, οι ξηρασίες και οι δασικές πυρκαγιές
- Βιολογικές, όπως επιδημίες, που προκαλούνται από την έκθεση των ζώντων οργανισμών σε παθογόνους μικροοργανισμούς
Αποτίμηση των φυσικών καταστροφών
Υπάρχουν διαφορετικά είδη επιπτώσεων των φυσικών καταστροφών, όπως περιβαλλοντικές επιπτώσεις, επιπτώσεις στην υγεία, οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές επιπτώσεις. Οι ειδικοί στον τομέα της εκτίμησης του κόστους των καταστροφών χρησιμοποιούν διάφορους όρους για να περιγράψουν τα αποτελέσματα αυτών, οι οποίοι δεν είναι πάντοτε σταθεροί. Σε γενικές γραμμές, οι επιπτώσεις/απώλειες/ζημιές/κόστος από τις φυσικές καταστροφές περιλαμβάνουν άμεσες απώλειες όπως απώλειες ζωών, τραυματισμούς, καταστροφές κτιρίων, καλλιεργειών, φυσικών πόρων κλπ. και έμμεσες απώλειες όπως προσωρινή ανεργία, διαταραχές/διακοπή των επιχειρήσεων, μειώσεις εισοδημάτων και μισθών, περιβαλλοντικές επιπτώσεις, ψυχολογικές συνέπειες, κλπ.
Γενικά, δεν υπάρχει μια κοινά αποδεκτή μέθοδος αξιολόγησης των άμεσων και έμμεσων οικονομικών επιπτώσεων των φυσικών καταστροφών. Οι μετρήσεις άυλων, μη φυσικών περιουσιακών στοιχείων ή του ευρύτερου κοινωνικού και περιβαλλοντικού κόστους των καταστροφών, σπάνια λαμβάνονται υπ’ όψιν στις αναλύσεις επιπτώσεων, δεδομένου ότι δεν είναι εύκολα ποσοτικοποιήσιμες. Κατά συνέπεια, οι μελέτες που αποτιμούν τις φυσικές καταστροφές εμφανίζουν διαφορές στον τρόπο αποτίμησης αλλά και στις ίδιες τις απώλειες που καλύπτουν. Παρ’ όλα αυτά, με όποιον τρόπο κι αν «μετράται» μια φυσική καταστροφή, η γενική αποτίμηση -στην πλειονότητα των περιπτώσεων- περιλαμβάνει τον απολογισμό των ανθρώπινων απωλειών (αριθμός νεκρών και πληγέντων ανθρώπων) και των οικονομικών απωλειών σε οικονομικούς όρους (πχ. δισ. $ Η.Π.Α.).
Στατιστικά στοιχεία φυσικών καταστροφών παγκοσμίως
Σύμφωνα με στοιχεία της Διεθνούς Στρατηγικής του ΟΗΕ για τη μείωση του κινδύνου των καταστροφών, ο συνολικός απολογισμός των φυσικών καταστροφών της πρόσφατης 30-ετίας (1980-2008) είναι:
- 2,1 εκατομμύρια νεκροί
- 5,3 δισεκατομμύρια πληγέντες
- 1,6 τρισεκατομμύρια $ Η.Π.Α. οικονομική ζημιά
Ο μεγαλύτερος αριθμός καταστροφών της 30-ετίας καταγράφεται στην Ασία (3.341 συμβάντα) και, ακολούθως, στην Αμερική (2.101 συμβάντα), την Αφρική (1.699 συμβάντα), την Ευρώπη (1.190 συμβάντα) και την Ωκεανία (380 συμβάντα). Οι υδρολογικές (πλημμύρες) και οι μετεωρολογικές καταστροφές (καταιγίδες) είναι -με διαφορά- οι επικρατέστερες φυσικές καταστροφές παγκοσμίως (2.887 και 2.381 συμβάντα), με κύρια περιοχή εμφάνισης την Ασία και την Αμερική (Διάγραμμα 1). Ακολουθούν οι βιολογικές καταστροφές (επιδημίες) (1.039 συμβάντα), με κυριότερη περιοχή εμφάνισης την Αφρική, οι γεωφυσικές καταστροφές (σεισμοί, ηφαίστεια) με κύρια περιοχή εμφάνισης την Ασία και οι κλιματολογικές καταστροφές (ακραίες θερμοκρασίες, ξηρασίες, πυρκαγιές).
Διάγραμμα 1. Καταγεγραμμένος αριθμός φυσικών καταστροφών ανά τύπο καταστροφής, 1980 - 2008 (Πηγή: https://www.preventionweb.net/english/professional/statistics/index.php?o=title&o2=ASC&cid=&rid=0&tid=0&hid=&ps=50&pg=2 και ίδια επεξεργασία)
Αναφορικά με τις ανθρώπινες απώλειες, η Ασία συγκεντρώνει το μεγαλύτερο αριθμό νεκρών και πληγέντων (πάνω από 1 εκατ. νεκροί και πάνω από 4,5 δισ. πληγέντες), ακολουθούμενη, με μεγάλη διαφορά, από την Αφρική, την Αμερική, την Ευρώπη και την Ωκεανία. Εμφανίζει δε και τις μεγαλύτερες οικονομικές απώλειες, ακολουθούμενη από την Αμερική, με ελάχιστη διαφορά. Η προέλευση των ανθρώπινων απωλειών (θανάτων και άλλων) από φυσικές καταστροφές ποικίλλει ανά γεωγραφική περιοχή. Το μεγαλύτερο μέρος των θανάτων στην Ασία είναι αποτέλεσμα κυρίως σεισμών και καταιγίδων, ενώ στην Αμερική είναι κυρίως αποτέλεσμα πλημμυρών και καταιγίδων (Διάγραμμα 2). Τα πράγματα διαφοροποιούνται στις άλλες τρεις ηπείρους, όπου μία κύρια αιτία αποτελεί σχεδόν καθολική πηγή θανάτων. Οι ακραίες θερμοκρασίες στην Ευρώπη ευθύνονται για 67% των θανάτων, οι ξηρασίες στην Αφρική για το 78% αυτών και οι σεισμοί στην Ωκεανία για το 55% αυτών.
Διάγραμμα 2. Ποσοστά καταγεγραμμένων νεκρών ανά τύπο καταστροφής και ανά ήπειρο, 1980 - 2008 (Πηγή: https://www.preventionweb.net/english/professional/statistics/index.php?o=title&o2=ASC&cid=&rid=0&tid=0&hid=&ps=50&pg=2 και ίδια επεξεργασία)
Αναφορικά με τις οικονομικές απώλειες της υπό εξέταση 30-ετίας, μεγαλύτερες απώλειες εμφανίζει η Ασία (671 δισ. $ ΗΠΑ) λόγω σεισμών και πλημμυρών, καθώς και η Αμερική (600 δισ. $ ΗΠΑ), σχεδόν αποκλειστικά λόγω καταιγίδων. Με μεγάλη διαφορά στον οικονομικό απολογισμό ακολουθεί η Ευρώπη (267 δισ. $ ΗΠΑ), με απώλειες λόγω πλημμυρών, καταιγίδων και σεισμών. Η Αφρική και η Ωκεανία έρχονται τελευταίες στη λίστα των οικονομικών απωλειών, με τεράστια διαφορά στην κλίμακα μεγέθους (~ 25 δισ. $ ΗΠΑ οικονομικές απώλειες έκαστη).
Εξετάζοντας την εξέλιξη των φυσικών καταστροφών στο χρόνο, σύμφωνα με το «Κέντρο Έρευνας για την Επιδημιολογία των Καταστροφών (Centre for Research on the Epidemiology of Disasters (CRED)» και τη βάση δεδομένων EM-DAT, ο αριθμός των καταγεγραμμένων καταστροφών εμφάνισε συνεχή -και μεγάλη- ανοδική τάση έως και το 2000. Έκτοτε, μέσα από συνεχείς διακυμάνσεις και, πέραν κάποιων απότομων αυξητικών μεταβολών έως το 2005, σημειώνει μία σχετικά πτωτική πορεία (Διάγραμμα 3).
Διάγραμμα 3. Ετήσια εμφάνιση και οικονομικές απώλειες φυσικών καταστροφών, 1990 - 2017 (Πηγή: https://www.preventionweb.net/publications/view/57791)
Στην Εικόνα 1 απεικονίζονται οι 20 πιο θανατηφόρες καταστροφές των τελευταίων 20 χρόνων (1996 - 2015), οι οποίες περιλαμβάνουν σεισμούς στην Τουρκία, το Ιράν, την Κίνα, την Ινδία, το Πακιστάν και την Αϊτή, σεισμούς/tsunamis στον Ινδικό ωκεανό (Ινδία, Σρι Λάνκα, Ινδονησία) και την Ιαπωνία, καταιγίδες στην Ονδούρα, την Ινδία, τη Μιανμάρ, ακραίες θερμοκρασίες στην Ισπανία, τη Γαλλία, τη Γερμανία, την Ιταλία και τη Ρωσία, μία καταστροφική πλημμύρα στη Βενεζουέλα και μία καταστροφική ξηρασία στη Σομαλία.
Εικόνα 1. Οι 20 πιο θανατηφόρες φυσικές καταστροφές των τελευταίων 20 χρόνων , 1996 - 2015 (Πηγή: https://reliefweb.int/report/world/poverty-death-disaster-and-mortality-1996-2015)
Όσον αφορά στα τελευταία επίσημα στοιχεία φυσικών καταστροφών, σύμφωνα με τη βάση EM-DAT, το 2017, 335 φυσικές καταστροφές έπληξαν πάνω από 95,6 εκατομμύρια ανθρώπους, σκοτώνοντας 9.697 ανθρώπους, με ένα συνολικό κόστος 335 δισεκατομμυρίων δολαρίων Η.Π.Α.
Σχέση μεταξύ ανάπτυξης και τρωτότητας σε καταστροφές
Οι φτωχές και αναπτυσσόμενες χώρες συγκεντρώνουν το μεγαλύτερο αριθμό ανθρώπινων απωλειών, σύμφωνα με την Εικόνα 2. Βάσει στοιχείων του 2005, κατά μέσο όρο, 30 φορές περισσότεροι άνθρωποι (περίπου 13 φορές περισσότεροι άνθρωποι ανά καταστροφή) σκοτώθηκαν στις αναπτυσσόμενες χώρες, σε σχέση με τις αναπτυγμένες.
Εικόνα 2. Συνολικός αριθμός θανάτων και πληγέντων από φυσικές καταστροφές ανά 100.000 κατοίκους, 1974 - 2003 (Πηγή: https://www.emdat.be/map-archive)
Από οικονομικής άποψης, οι βιομηχανικές χώρες τείνουν να παρουσιάζουν μεγαλύτερες χρηματικές απώλειες (σε απόλυτους αριθμούς δολαρίων), παρόλο που ο συνολικός αντίκτυπος στην οικονομία, ως ποσοστό του ακαθάριστου εγχώριου προϊόντος (ΑΕΠ) είναι μικρότερος ή αμελητέος. Αυτό δεν αποτελεί έκπληξη, αν ληφθούν υπ’ όψιν οι δαπανηρές υποδομές των πλουσίων χωρών. Έτσι, σε αναπτυγμένες χώρες (όπως πχ. ο Καναδάς), ο αριθμός των θανάτων είναι συνήθως μικρός, αλλά οι οικονομικές επιπτώσεις μεγάλες. Αντίθετα, οι αναπτυσσόμενες χώρες βιώνουν συχνά ένα μεγάλο αριθμό θανάτων, αλλά μικρότερες οικονομικές επιπτώσεις, σε απόλυτους, αν όχι σχετικούς αριθμούς. Οι καταστροφές όμως στις χώρες αυτές μπορούν να προκαλέσουν σοβαρά προβλήματα στην οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη. Η ανάκαμψη συχνά είναι αργή ή αδύνατη λόγω έλλειψης μηχανισμών ασφάλισης ή κυβερνητικών προγραμμάτων ανάκαμψης/ενίσχυσης.
Επίσης, δυσανάλογα πολλά από τα θύματα φυσικών καταστροφών είναι άνθρωποι που ανήκουν σε χαμηλότερες τάξεις εισοδήματος. Γενικότερα, η φτώχεια αποτελεί έναν καθοριστικό παράγοντα τρωτότητας σε φυσικές καταστροφές. Οι φτωχές κοινωνίες είναι πιθανότερο να διαβιούν σε επικίνδυνες τοποθεσίες, όπως πλημμυρικές περιοχές, όχθες ποταμών, απότομες πλαγιές, οικισμούς με πρόχειρες κατασκευές/ακατάλληλα υλικά για υποδομές και στέγαση. Στο ίδιο πλαίσιο, η εφαρμογή αμφίβολων γεωργικών πρακτικών που συχνά συναντάται σε φτωχές και αγροτικές περιοχές έχει ως αποτέλεσμα τοπικές οικολογικές και περιβαλλοντικές αλλαγές, οι οποίες μπορούν να δημιουργήσουν κίνδυνο. Για παράδειγμα, η αποψίλωση των δασών προκειμένου να εξασφαλιστεί χώρος για γεωργική παραγωγή συχνά οδηγεί σε διάβρωση του εδάφους, σε απώλεια θρεπτικών συστατικών και τελικά στην περιθωριοποίηση της γεωργίας. Σε ορισμένες περιπτώσεις, τέτοιες διαδικασίες μπορούν να οδηγήσουν άμεσα στη δημιουργία νέων συνθηκών κινδύνου από πλημμύρα, ξηρασία, πυρκαγιά ή κατολίσθηση.
Φυσικές καταστροφές άμεσα σχετιζόμενες με το κλίμα
Τα τελευταία είκοσι χρόνια (1995 - 2015) , η συντριπτική πλειονότητα (90%) των καταστροφών έχει προκληθεί από μετεωρολογικές, υδρολογικές και κλιματολογικές καταστροφές, δηλαδή από αυτές τις φυσικές καταστροφές που σχετίζονται άμεσα με τον καιρό και το κλίμα, όπως πλημμύρες, καταιγίδες/θύελλες, καύσωνες, ξηρασίες κλπ. Συνολικά, 6.457 τέτοιες καταστροφές έχουν καταγραφεί παγκοσμίως από τη βάση EM-DAT -υπερδιπλάσιες από αυτές (3.017) της προηγούμενης 20-ετίας (1976-1995)- προκαλώντας 606.000 θανάτους (κατά μέσο όρο περίπου 30.000 ετησίως) και αφήνοντας 4.1 δισεκατομμύρια ανθρώπους σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης (τραυματίες, άστεγοι, κλπ.).
Μόνο οι πλημμύρες αποτέλεσαν το 47% του συνόλου των -σχετικών με το κλίμα- καταστροφών το διάστημα 1995-2015, πλήττοντας 2,3 δισ. ανθρώπους, η πλειονότητα των οποίων (95%) ζει στην Ασία. Αν και λιγότερο συχνές από τις πλημμύρες, οι καταιγίδες ήταν οι πιο θανατηφόρες, σκοτώνοντας περισσότερους από 242.000 ανθρώπους τα τελευταία 21 χρόνια (δηλαδή το 40% των συνολικών θανάτων από τέτοιες καταστροφές). Η συντριπτική πλειονότητα αυτών των θανάτων (89%) σημειώθηκε στις χώρες με χαμηλότερα εισοδήματα, παρά το γεγονός ότι σε αυτές εμφανίστηκε μόλις το 26% των καταιγίδων.
Οι καταστροφές λόγω ακραίων θερμοκρασιών (καύσωνες και παγωνιές) ήταν ιδιαίτερα θανατηφόρες ως προς τον αριθμό των θανάτων ανά περιστατικό (περίπου 405 θάνατοι ανά περιστατικό, κατά μέσο όρο). Οι χώρες υψηλών εισοδημάτων ανέφεραν ότι το 76% των θανάτων από τις -σχετικές με το κλίμα- καταστροφές οφείλεται σε ακραίες θερμοκρασίες, κυρίως καύσωνες. Συγκεκριμένα, η θνησιμότητα από καύσωνες συνέβαλε στην αύξηση του μέσου όρου θνησιμότητας -από τέτοιες καταστροφές- στο 99% ανά περιστατικό, σε αυτές τις χώρες. Οι καταστροφές αυτές έρχονται δεύτερες στις χώρες χαμηλών-μεσαίων εισοδημάτων, όσον αφορά στο μέσο αριθμό θανάτων ανά περιστατικό.
Ενώ οι επιστήμονες δε μπορούν να υπολογίσουν το ακριβές ποσοστό της αύξησης που οφείλεται στην κλιματική αλλαγή, οι προβλέψεις περισσότερων ακραίων καιρικών συνθηκών στο μέλλον σχεδόν σίγουρα συνεπάγεται ανοδική τάση αυτών των καταστροφών, τις επόμενες δεκαετίες.
Περισσότερες πληροφορίες για τη συγκεκριμένη ενότητα είναι διαθέσιμες στο Παραδοτέο ΠΕ1 (Π1.1) του έργου.